‘Laten we het in de klas en op de opvang hebben over kindermishandeling’

Alweer zo’n vijf jaar geleden werd het voltallige lerarenteam van de Paus Johannes School in Spijkenisse voor het eerst getraind in de meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling, vanwege de wettelijk verplichting om de meldcode in het onderwijs te implementeren. De online training ‘Werken met een meldcode’ van Augeo Foundation gaf meteen houvast, vertelt Ilona Linnenbank, Intern Begeleider en jonge kind specialist van de basisschool.

‘In de zeventien jaar dat ik hier werk, waren er wel eens zorgen over kinderen, maar die waren vaak toch wat ongrijpbaar’, zegt Linnenbank. ‘Sinds de training gaan we veel structureler met signalen aan de slag.’ Ook haar collega Tanja den Hartog, onderbouwleerkracht, merkte het effect. ‘We hebben geleerd signalen te herkennen, en weten dat we bij vermoedens terecht kunnen bij de intern begeleider of Veilig Thuis.’ Ook heeft ze geleerd om haar onderbuikgevoel over kinderen tegenover ouders uit te spreken. ‘Dan zeg ik: je kind heeft me iets verteld waar ik me zorgen over maak. Ouders vinden dat aanvankelijk moeilijk, maar zijn uiteindelijk blij met de hulp die we bieden.’ In de loop der tijd zijn ze op hun school steeds geroutineerder geworden in het voeren van dit soort ingewikkelde oudergesprekken. ‘Als je laat merken dat je ouders vooral wilt helpen, gaat het eigenlijk bijna altijd goed’, vertelt Den Hartog. ‘We willen er graag voor zorgen dat het op school en thuis beter gaat, leggen we dan uit. Soms komt bijvoorbeeld het Jeugdondersteuningsteam (JOT) thuis over de vloer. Of iemand van het programma Opstapje, als ouders onmachtig zijn in de opvoeding.’

Jonge kinderen

Het is belangrijk om je kennis over de meldcode up-to-date te houden; met een eenmalige training ben je er niet. Augeo Foundation en Schildje helpen scholen en kinderopvangorganisaties om het thema op de agenda te houden en te blijven oefenen met het thema.

Ook op de Paus Johannes School ontstond de behoefte om méér te doen. Naast gesprekken met ouders, wilden leerkrachten in staat zijn om met de kinderen zelf in gesprek te gaan. Daarom besloot het schoolbestuur om ook met de lespakketten van Schildje te gaan werken. Waar de Augeo-trainingen zich vooral richten op het trainen van professionals in de meldcode, geeft Schildje handvatten om met kinderen van drie tot en met zes jaar te praten over onveilige situaties. Het lesmateriaal bestaat onder andere uit een leesboek over een schilpadje dat het thuis moeilijk heeft, een schildpadknuffel en een doos voor ‘leuke en niet-leuke geheimpjes.’ Leerkrachten die ermee aan de slag gaan, krijgen vooraf een verplichte training met als thema’s bewustwording, signalen bij en praten met kleine kinderen, en omgaan met een onthulling.

Schildje werd ontwikkeld door Nicky Schijvens, omdat ze een manier zocht om de handelingsverlegenheid rondom kindermishandeling in onderwijs en opvang tegen te gaan. ‘Het onderwijs doet opvallend weinig melding van vermoedens van kindermishandeling bij Veilig Thuis’, zegt Schijvens. Slechts circa 3 procent van alle meldingen komt uit het onderwijs; in de kinderopvang is dat percentage nog lager. ‘Er zit gemiddeld 7 jaar tussen een eerste signaal en een melding bij Veilig Thuis. Dat betekent automatisch dat een kind ook zo lang in een onveilige thuissituatie zit. Als je kinderen op jonge leeftijd leert te praten over veiligheid en onveiligheid, en meer met signaleren aan de slag gaat, doe je veel meer aan preventie.’

Haar stichting richt zich vooralsnog vooral op jonge kinderen, omdat er geen aanbod was om met jonge kinderen te praten over dergelijke onderwerpen. Uit onderzoek blijkt daarnaast dat jonge kinderen meer risico lopen op kindermishandeling. ‘Zij zijn nog afhankelijk van hun ouders en vragen veel meer zorg.’ Toch wil de stichting in de toekomst producten ontwikkelen voor alle leeftijdscategorieën. Zo staat het lespakket voor groep 3-4 al in prototype klaar om in de praktijk te gaan testen en de effecten te onderzoeken.

Geheimpjesdoos

De Schildje-training was soms best confronterend, vertelt Den Hartog. ‘Er kwamen voorbeelden voorbij die herkenbaar waren. Ik vroeg me af of ik in de loop der jaren misschien toch iets gemist had. Ik heb zo vaak gedacht dat er iets was waar ik de vinger niet op kon leggen, en dan hoorde ik achteraf soms dat er tóch iets aan de hand was.’

Elk jaar wordt op de Paus Johannes School twee weken lang de methode in de klas aangeboden. De leerkrachten vertellen dan over hoe moeilijk Schildje het thuis heeft. Kinderen mogen Schildje helpen en mee naar huis nemen om te vertroetelen. Ook staat er een geheimpjesdoos in de klas. Daar kunnen kinderen getekende of geschreven leuke en verdrietige geheimpjes in stoppen. ‘We zeggen erbij: als je erover wilt praten mag dat, maar het hoeft niet’, vertelt Den Hartog. ‘Zo niet, heb je in ieder geval lekker van je af getekend.’ De kinderen maken er echt gebruik van, ziet ze. Er is onlangs afgesproken dat de geheimpjesdoos het hele jaar in de klas blijft staan.

Daarnaast voeren de leerkrachten regelmatig individuele kindgesprekken met de kleuters over hun gevoel. ‘Dat doen we in het kader van hun sociaal-emotionele ontwikkeling’, vertelt Ilona Linnenbank. Het lespakket sluit aan op de kerndoelen behorende bij de sociaal-emotionele ontwikkeling van het jonge kind, waardoor het de professional nauwelijks extra tijd kost om met de methodiek te werken. Den Hartog ziet de extra moeite die deze manier van werken vergt, dan ook niet als een extra belasting. ‘Een kind kan alleen leren en ontwikkelen als hij goed in z’n vel zit. Dus het hoort gewoon bij ons vak.’

Meerwaarde

Den Hartog merkt dat kinderen sneller naar haar toe komen, wanneer er iets met hen aan de hand is. Het voorbeeld van de knuffel Schildje, die het thuis niet makkelijk heeft maar hulp krijgt van zijn juf, verlaagt de drempel. ‘Als Schildje naar de juf kan, kunnen de kinderen dat ook. Als ze naar me toe komen met een verhaal over hoe moeilijk het thuis is, zeg ik: wat knap dat je dat durft te vertellen. En ook: ik vind het wel fijn als ik dan weer met iemand kan praten om te kijken hoe we kunnen helpen. Zo nodig kan ik met Ilona bekijken welke hulp we kunnen inschakelen.’ De grote meerwaarde van Schildje is volgens Linnenbank het bespreekbaar maken van een niet-alledaags onderwerp als kindermishandeling. ‘Aan een kind dat steeds zonder eten naar school gaat of elke dag zelfde vieze kleren aan heeft, leggen we uit dat dat niet normaal is. Zo kunnen we de kinderen die thuis problemen hebben, er makkelijker uithalen.’

Nicky Schijvens zegt dat ouders het soms wel spannend vinden dat hun school met Schildje aan de slag gaat. ‘Dan laten we hen zien hoe laagdrempelig het is. Als ze merken hoe enthousiast hun kinderen thuiskomen, zijn ze meestal wel om.’ Volgens Ilona Linnenbank hebben ouders meestal geen moeite met het programma. ‘Tijdens ouderavonden benadrukken we: praat met ons, als u ergens in de opvoeding tegenaan loopt, want daar hebben we hulp voor. Dat vinden ze fijn om te horen.’

Overal veilig

Mariëlle Dekker, directeur van Augeo Foundation, vindt Schildje een welkome aanvulling op de online trainingen van Augeo Foundation. Hierin leert men de vijf stappen van de meldcode aan de hand van videocasussen, op maat gemaakt voor de kinderopvang of het primair onderwijs.

‘Wij vinden dat het hebben van een meldcode en een signaleringsbeleid onderdeel zou moeten zijn van een groter pakket aan preventiemaatregelen, bijvoorbeeld om voorlichtingsgesprekken met ouders en kinderen te kunnen voeren’, zegt Dekker. ‘Daar was tot voor kort nog nauwelijks aanbod in. Het bijzondere aan Schildje is dat het zich op jonge kinderen richt. In onze trainingen besteden we wel aandacht aan hoe je met kinderen en ouders praat, maar het accent ligt op werken met een meldcode als je signalen opmerkt.’ Het praten met kinderen over gevoelens van onveiligheid en geheimen is minstens even belangrijk, benadrukt zij. ‘Een jongen uit onze Jongerentaskforce vertelde me eens dat hij jarenlang niet wist hoe hij over zijn jeugdervaringen moest praten. Hij adviseerde ons om kinderen te helpen woorden te vinden. Het helpt enorm als het gesprek over wat veilig en onveilig is, vaker en makkelijker met kinderen gevoerd kan worden.’

Nicky Schijvens van Schildje vindt het de hoogste tijd dat we een stap extra zetten in het tegengaan van kindermishandeling. Dat aantal ligt naar schatting tussen de 90.000 en 127.000 kinderen per jaar. Recent onderzoek van het Verwey-Jonker Instituut (2023) heeft het zelfs over 1 op de 5 kinderen die opgroeien in een onveilige thuissituatie. ‘Als kinderen beter beseffen wat wel en niet normaal is, kunnen ze aan de bel trekken als er iets aan de hand is. Dan kan de leerkracht of pedagogisch medewerker kinderen en de betrokkene zo vroeg mogelijk helpen, als de situatie daarom vraagt. Uiteindelijk willen we een samenleving met scholen waar het net zo normaal is te praten over wat je dat weekend gedaan hebt als over veilig opgroeien. Want een kind komt pas tot optimale ontwikkeling als het zich veilig voelt.’