Aandacht voor veerkracht in het onderwijs

Een jongen die in de boekenhoek staat, geeft haar meteen een knuffel wanneer ze uit haar kantoortje stapt. Directeur Ria Post lacht. ‘Hoe is het met jou, Jeffrey?’ De jongen zoekt haar elke dag wel even op, vertelt ze later. Verderop zwaait ze naar twee meisjes uit de bovenbouw. In een leeg klaslokaal zit een leerling in een hoekje met een koptelefoon op, gebogen over zijn schrift. Rust en stilte, dat is voor veel leerlingen thuis moeilijk te vinden. Een eigen kamer is er vaak niet. ‘Soms niet eens een eigen bed’, zegt Post.

Dit is de Christophoor, een basisschool middenin Charlois in Rotterdam Zuid. Een wijk waar veel problemen samen komen. Een groot deel van de 450 leerlingen hebben een ‘tough life’, vertelt Post. ‘Deze kinderen staan vaak al met 2-0 achter. Een leerling kwam vandaag weer te laat omdat hij eerst zijn zusjes weg moest brengen. Zijn moeder is dan al aan het werk. Onze leerlingen moeten soms koken, het huis schoonmaken, tolken voor de ouders.’

Haar dag begon vandaag met een verontwaardigde moeder. ‘Heel boos was ze over van alles, ik ga straks wanneer ze wat gekalmeerd is, met haar in gesprek.’ Post glimlacht. Geen dag is hier hetzelfde.

Stressvolle situaties

Veel kinderen in Rotterdam Zuid groeien op met armoede, met stressvolle situaties. Thuis, op straat. Juist voor deze leerlingen is het belangrijk om met ‘meer veerkracht’ in het leven te staan, zegt Post. ‘We willen kinderen daarin ondersteunen en helpen te ontwikkelen.’

Meer veerkracht gaat ook over het herkennen van eigen emoties, vult juf Daphne Scherbeijn aan. ‘Veel kinderen krijgen dit van thuis niet mee. Bij mindfulness leren ze bij zichzelf te checken: hoe voel ik me vandaag?’

Scherbeijn is een van de twee docenten op Christophoor die zich heeft geschoold in mindfulness en yoga. Ze geeft naast muziekles ook de zogeheten veerkrachttrainingen aan groepen 4 tot en met 8. De ene keer neemt ze een klas mee naar buiten, naar het nabijgelegen park voor een wandeling, de andere keer worden de yogamatjes uitgerold.

Kikker Kees

De kleuters maken bij juf Brenda kennis met Kikker Kees, een handpop die van alles deelt over zijn gevoelens en emoties. ‘Kikker vertelt dan bijvoorbeeld over een probleem waar hij mee zit en de leerlingen bespreken zo allerlei gevoelens.’ Bij een oefening krijgt een kleuter de kikkermuts op en mag hij of zij ‘zo stil als een kikker’ op tafel gaan zitten, terwijl de klas rondspringt en kwaakt. ‘Een mooie oefening om rust in alle drukte te vinden’, zegt Scherbeijn.

Het is belangrijk om ruimte te maken voor ‘rust en veerkracht’ op de school, vult Post aan. ‘Ik heb een tijd terug hier Rotterdam een school bezocht voor kinderen die hoogbegaafd zijn. Daar keken ze op een andere manier naar wat leerlingen nodig hebben. Elke dag na de middagpauze hadden ze daar bijvoorbeeld een stiltemoment. In de hele school.’

Dat maakte indruk. ‘Een normale pauze – waar kinderen met klasgenootjes rondrennen op het schoolplein en waar van alles gebeurt – is heel leerzaam, maar het is eigenlijk geen pauze voor kinderen. Echt tot rust komen is er niet bij. Terwijl ze dat heel hard nodig hebben, thuis is er vaak weinig rust, ze wonen soms met een groot gezin in een kleine woning.’

Het was niet veel later dat het project Levenskunde van Augeo voorbijkwam. ‘Die kans hebben we toen met beide handen aangegrepen.’

Vicieuze cirkel

Bijna 250 kilometer verderop deed Oene de Vlugt, directeur van basisschool De Kern in Veendam hetzelfde. ‘We hebben hier relatief veel kinderen die het thuis niet breed hebben, ze groeien op in een vicieuze cirkel waar ze zich moeilijk aan kunnen ontworstelen. Je bent als een dubbeltje geboren, en zult nooit een kwartje worden, dat is de mindset.’

De leerlingen van De Kern hebben extra ondersteuning nodig, zegt De Vlugt: ‘Niet alleen bij rekenen en taal, maar ook bij het ontwikkelen van andere vaardigheden die nodig zijn om te slagen als burger in deze maatschappij. Veel leerlingen denken snel in beperkingen, ze weten niet altijd hoe ze zelf regie hebben over hun leven.’

Emoties

Het is een herkenbaar verhaal voor zijn collega Mariska Heikens, directeur van nabijgelegen basisschool De Parel in Muntendam, een dorp waar families vaak al generatie op generatie wonen. ‘Ik heb kinderen waarvan de grootouders hier nog op school hebben gezeten. Praten over je emoties is in veel van deze gezinnen niet vanzelfsprekend. Dat zien we nu ook bij de veerkrachtlessen. En daar begint het eigenlijk mee: wat voel ik eigenlijk? En als je wat je voelt, wat doe je daar dan mee?’

Op beide scholen wordt inmiddels – met steun van Augeo Foundation – gebruikgemaakt van de Leer-en Veerkrachtmethode. Aandacht voor veerkracht hóórt bij de basis’, vindt ze. ‘We kunnen heel veel sommen over de hoofden uitstrooien, maar als het kind door bijvoorbeeld situaties thuis niet lekker z’n vel zit al, dan komt die lesstof ook moeizamer binnen. Pas al je je goed voelt, dan sta je open voor de rest.’

Een eerste incheckmoment aan het begin van de dag is daarom volgens de schoolleiders heel belangrijk. Mariska Heikens: ‘We zijn een christelijke school en starten altijd met een dagopening, waar we samen met de hele school beginnen. Daar zien we al hoe leerlingen binnenkomen.’

Bij De Kern kiest de leerling bij de deur eerst hóe hij de leerkracht wil begroeten, met een boks, high five of een knuffel. Met een knijpertje op een pictogram kunnen ze vervolgens aangegeven hoe ze zich die ochtend voelen. Oene de Vlugt: ‘Het mooie aan de veerkrachtlessen is dat ze echt meer woorden voor emoties krijgen. De Groningse mentaliteit is toch nogal ‘kort voor de kop’; als ik boos ben, dan mag ik een klap geven. Maar boos zijn, kan zoveel betekenen. Hebben we het over humeurigheid, teleurstelling, frustratie om dat iets niet lukt? We leren leerlingen nadenken over dit hele palet, waardoor ze zich niet alleen zelf beter begrepen voelen maar zich ook beter kunnen verplaatsen in de ander. Het is heel goed om deze nuance mee te geven.’

Team

De aandacht voor deze aanpak vraagt veel van de schoolleiding én het team. Dat is in tijden van personeelstekort en veel teamwisselingen niet eenvoudig, zegt Heikens: ‘Je moet het levend houden, nieuwe leerkrachten meenemen, anders zakt het toch weer weg. We hebben met het team ook afgesproken dat we drie keer per jaar als team iets rond het thema gaan doen, zo geven we er elke keer weer een impuls aan. Ook de ouders zijn voorgelicht. Zij moesten op een ouderavond op papier zetten wat de drie leukste dingen waren die ze die dag hadden gedaan. Dat was voor sommige ouders spannend en heel onwennig.’

Lesje veerkracht

Het is volgens Oene de Vlugt belangrijk dat het versterken van veerkracht onderdeel wordt van de basishouding van de leerkrachten. ‘Het is geen lesje veerkracht, geen projectje. Dit moet uiteindelijk zichtbaar worden in houding, in taal, zodat deze aanpak helemaal doorleefd wordt in de totale schoolbenadering. Maar met alle eisen van de inspectie kan het voor scholen heel verleidelijk zijn na half 9 snel met rekenen te beginnen.’

De twee directeuren zijn overtuigd van het belang van ‘levenskunde’. Oene de Vught: ‘En we staan daar niet alleen in merkte ik pas bij een onderwijscongres. Schoolleiders werden gevraagd wat zij zouden willen doen met één extra uur onderwijs. En echt alle antwoorden gingen over meer aandacht voor sociale vaardigheden, over veerkracht, voor existentiële vragen over hoe de wereld in elkaar zit en wat er echt toedoet. Dit leeft dus enorm binnen het onderwijs. Laten we vooral aandacht geven aan die zachte kant, aan de gevoelskant dan gaan kinderen groeien.’ Ik denk dat heel veel scholen zoeken naar manieren om daar invulling aan te geven en zo bewust ook tegenwicht geven aan de focus op meetbare doelen, resultaten en hoge uitstroom.

Onder druk

Terug naar Zuid-Holland. Naar scholengemeenschap Scala Rietvelden in Spijkenisse. Afdelingsleider Bas van Houte, die al heel wat jaren meeloopt in het onderwijs, ziet hoe het mentaal welbevinden van leerlingen onder druk staat en maakt zich zorgen over de ernst van de problematiek.  ‘Ik voer tegenwoordig gesprekken met leerlingen over automutilatie, dat is de afgelopen tijd, vooral onder meisjes, enorm toegenomen. Over zelfmoordgedachten, over sexting, huiselijk geweld. Ik zit soms met Veilig Thuis aan tafel, met de politie.’  Het leven wordt complexer en jongeren hebben meer handvatten nodig om daarmee om te gaan, klinkt het.  ‘Zeker na corona zijn sommige kinderen toch een beetje de weg kwijtgeraakt.’

Via Psychologie in het onderwijs, de organisatie waar de school al langer mee samenwerkt, hoorde Van Houte over het project Levenskunde van Augeo Foundation. De afgelopen jaren zijn in het kader daarvan workshops voor leerlingen, voor docenten en ouderavonden georganiseerd. ‘Verschillende thema’s zoals copingstijlen, omgaan met tegenslag, het ontwikkelen van veerkracht zijn aan bod gekomen. Belangrijk is dat het niet bij een workshop blijft, maar dat deze thema’s gedurende het jaar steeds terug blijven keren.’  Zowel voor leerlingen als docenten.

‘De ene docent heeft hier van nature meer gevoel voor dan de ander die bijvoorbeeld gruwt bij het woord ‘mindfulness’. Maar uiteindelijk willen we allemaal wel goede zorg voor onze leerlingen.’

Ook de reacties van ouders lopen uiteen. ‘Op de ouderavonden komt toch de betrokken ouders af. De groep die je niet bereikt, zou je juist binnen willen hebben. Er zijn in mijn ogen steeds meer ouders die nauwelijks oog hebben voor hun kinderen. Soms mail of bel ik ouders omdat er zorgen zijn over hun zoon of dochter en krijg ik niet eens antwoord. Dat vind ik heel heftig.’

De workshops voor de leerlingen zijn heel praktisch ingericht, zegt Van Houte: ‘Met veel praktische handvatten en tips zoals bijvoorbeeld ‘zorg voor een gezond dag- en nachtritme, blijf sporten maar ook antwoorden op vragen als ‘Hoe ga je om met prestatiedruk?’ Leerlingen worden zo aan het denken gezet over hun eigen veerkracht en weerbaarheid.’

Slaapzakjes

In de klas van juf Daphne op het Rotterdamse Christophoor is het soms muisstil. Bijna dertig leerlingen liggen dan rustig op de matjes. Ogen dicht. ‘Ze raken er nu steeds meer aan gewend. Maar ontspannen lukt niet iedereen. Sommige kinderen staan altijd aan, zijn altijd alert. Een leerling uit groep 8 bleef altijd liever rechtop zitten. Hij krijgt van mij nu een windgong en loopt dan heel rustig door de klas. Dat is zo bijzonder.’

Ze hoopt met haar lessen ‘zaadjes voor later’ te planten. ‘Ook voor de leerlingen die straks naar de middelbare school gaan. Dat is heel spannend, maar thuis in bed of op de wc van de nieuwe school kun je ook even de zoemende bij-oefening doen. Adem in, adem uit. Zoem... Daar word je rustig van.’

De veerkrachtlessen hebben hier in Rotterdam Zuid van alles in gang gezet. De ouders zijn geïnformeerd via de nieuwsbrief en juf Daphne heeft al een keer een yogales voor ouders verzorgd. Later kwam een moeder met dekentjes voor de yogalessen aanzetten. Bijzonder voor een school waar ouderbetrokkenheid niet altijd zo vanzelfsprekend is.

Steeds meer leerkrachten organiseren na de pauze in de klas ook nu een stiltemoment, bij de kleuters komen na de pauze soms de slaapzakjes tevoorschijn. Een groepje collega’s gaat vaker even wandelen in de pauze en is begonnen met meditatieoefeningen twee keer week. Directeur Post doet daar graag aan mee. ‘Daar wordt door andere collega’s flink de draak mee gestoken, ze vinden het allemaal maar zweverig, maar dat mag ook. Verschil is juist de kracht van onze school. Niet het hele team is op training gestuurd. Nee, elke collega geeft hier op eigen wijze en eigen tempo invulling aan en dat is heel mooi om te zien.’

Voor de ruim vierhonderd leerlingen is het spreken over gevoelens ‘normaler’ geworden, ziet Post.  ‘Ik zag pas nog een leerling, die zelf heel veel heeft meegemaakt, een klasgenootje helpen om een gevoelsthermometer in te vullen. Dat is kippenvel.’

Er zijn heel veel thema’s waar scholen aandacht aan moeten besteden, zegt Post: ‘Om aan de wettelijke normen te voldoen moeten we heel veel aandacht besteden aan taal en rekenen. Dat begrijp ik ook. En het zou heel makkelijk zijn om de veerkrachtlessen te schrappen. Maar ik weiger hierop in te leveren. Zeker voor deze kinderen, die je alles wilt leren om stevig en zeker in het leven te staan.’